Boosheid en gevoel van onrecht belemmeren herstel bij whiplash

Hoe is het mogelijk dat een vergelijkbaar trauma bij de één slechts tijdelijk problemen geeft, maar bij de ander jarenlang tot klachten en beperkingen leidt? Er is veel meer kans op aanhoudende klachten wanneer je het slachtoffer bent van een ongeval dat een ander veroorzaakt, dan wanneer dit je eigen schuld is. Professionals die betrokken zijn bij de begeleiding van verkeersslachtoffers, zal dit niet ontgaan zijn. Bij een vergelijkbaar nektrauma wordt de één whiplashpatiënt en de ander niet. Bij whiplash is het inmiddels gedeelde kennis dat de kenmerken van het trauma en de fysieke impact op de nek, de kans op chronische klachten gewoonlijk niet bepalen. De klachten en beperkingen bij chronische whiplashklachten zijn dan ook niet of nauwelijks te objectiveren vanuit een biomedische benadering.

Van criticaster naar een psychologische verklaring

Critici die whiplash als serieus gezondheidsprobleem ter discussie stellen, wijzen er op dat Nederland met deze aandoening ‘aan de top staat’ en dat in bijvoorbeeld Litouwen dit probleem zelden of nooit voorkomt. In 1999 verscheen een artikel van Ferrari e.a., waarin deze grote verschillen worden belicht. Zijn advies was dan ook (te) simpel: een reisje naar Litouwen kan whiplash oplossen. Na 1999 verschenen meer dan honderd(!) wetenschappelijke publicaties van de hand van Robert Ferrari over whiplash. In mei van dit jaar sluit Robert Ferrari zich aan bij ander onderzoek, wat laat zien dat ‘experienced injustice’, ofwel ervaren onrecht, een sleutelrol vervult.

‘Experienced injustice’ onderkennen en meten

Het fenomeen ‘experienced injustice’ in relatie tot chronische pijn is door Michael JL Sullivan (Professor of Psychology, Medicine and Neurology at McGill University Montreal Quebec) nader uitgewerkt en op de kaart gezet. In 2008 presenteerde hij de Injustice Experiences Questionnaire (IEQ)*, waarmee het mogelijk is om de scores in de domeinen Schuld/Onrechtvaardigheid en Ernst van de klacht/Onherstelbaar te bepalen. Hij bevestigde in onderzoek dat bij pijnklachten een hoge score op de IEQ sterk bepalend is voor de ervaren beperkingen, de uitkomsten van behandeling en de kans op werkhervatting. Het feit dat dit vooral speelt bij personen die betrokken zijn geweest bij een ongeval, gaf richting aan verder onderzoek.

Ervaren onrecht en boosheid onderhouden whiplashklachten

Wanneer je het slachtoffer bent van een ongeval veroorzaakt door een ander, is het gevoel van onrechtvaardigheid naast een gedachte/overtuiging ook een constatering. De mate waarin het onrecht wordt beleefd, verschilt tussen slachtoffers sterk. Dat is vervolgens zeer bepalend of acute klachten zich tot een langdurig probleem ontwikkelen. Emotie vervult daarbij een sleutelrol. Scott e.a. hebben aangetoond dat de ‘boosheid’ volledig verantwoordelijk is voor de relatie tussen enerzijds ervaren onrecht en anderzijds aanhoudende pijnklachten en ook daarbij optredende depressiviteit. Een hoge score op ervaren onrecht zorgt er ook voor dat de behandeling van pijnklachten en depressiviteit niet zal aanslaan. Verder is aangetoond dat ervaren onrecht zal leiden tot aanhoudende klachten, die passen bij een PTSS in samenhang met een ongeval. Ook inactiviteit biedt daarbij de gelegenheid dat de negatieve gedachten centraal blijven staan. Niet de pijnklachten, maar boosheid bij ervaren onrecht vormt de trigger die de herinneringen aan het ongeval actueel houden. Voldoende reden om in behandeling en begeleiding direct aan te grijpen op ervaren onrecht en boosheid.

De letselschadeprocedure kan ervaren onrecht en boosheid versterken

Een verzoek tot vergoeding van gelede schade vloeit logisch voort uit het feit dat je het slachtoffer bent van de onoplettendheid van een ander. In publicaties wordt echter benadrukt dat een letselschadeprocedure een unieke uitlokkende, onderhoudende en versterkende factor kan zijn van ervaren onrecht. Alle reden voor partijen om daar omzichtig mee om te gaan. Hoe meer er op wordt ingezet om aan te tonen welke ernstige gevolgen het ongeval heeft gehad, des te meer kans dat dit ook werkelijkheid wordt. In een publicatie van Grant e.a. wordt bevestigd dat hoe meer distress een letselschadeprocedure oplevert, des te slechter de prognose van herstel is.

Ervaren onrecht bij whiplash komt niet overal voor

Pajediene e.a. publiceerden dit jaar een onderzoek, waarin is nagegaan welke klachten verkeersslachtoffers in Litouwen in de acute fase melden. Het lijkt dat whiplash gerelateerde klachten in de acute fase aldaar niet afwijken van andere landen. In Litouwen worden nekklachten na een ongeval echter gezien als een onschuldig probleem van voorbijgaande aard. Dit is een cruciaal verschil. Ervaren onrecht en boosheid worden niet opgeroepen en ‘act as usual’ na de acute fase is dan ook vanzelfsprekend.
McParland e.a. hebben vastgesteld dat ervaren onrecht in de acute fase van klachten nog geen verschil maakt. In een prospectieve studie toonde Ferrari aan dat een hoge score op ervaren onrecht, vanaf 6 maanden na het ongeval in toenemende mate het verschil maakt of herstel al dan niet zal optreden. Vooralsnog wordt dit als een belangrijke verklaring gezien voor het sterk afwijkend beloop na een whiplashtrauma in de verschillende landen en culturen.

Excuus schuldige helpt

Boosheid vormt de cruciale mediërende variabele tussen ervaren onrecht en aanhoudende problemen, bij personen die het slachtoffer zijn van een ongeval dat door een ander is veroorzaakt. Om de ongunstige prognose om te buigen, kan de veroorzaker van het ongeval een belangrijke rol vervullen. Kirchhoff e.a. hebben aangetoond dat het aanbieden van excuus en erkennen van schuld door de veroorzaker, een krachtig middel vormen om boosheid en negatieve emoties in te dammen bij het slachtoffer. Een constatering, die zo rond de kerstdagen niet onvermeld mag blijven.

Tips voor de praktijk

1. Doe al in de acute fase na een ongeval onderzoek naar de vraag of er sprake is van ervaren onrecht en boosheid.
2. Als een sprake is van veel boosheid: onderdruk het niet, maar zoek hulp om deze om te buigen naar effectief gedrag.
3. Een excuus vormt een krachtig medicijn.

*De Nederlandse vertaling van de Injustice Experienced Questionnaire (IEQ) (IEQ-Dutch) is beschikbaar.