Brain fog – begeleiding is cruciaal

Cognitieve klachten staan in de top-3 van negatieve gevolgen van een acute COVID-19 infectie. Dit blijkt uit een follow-up studie die in Nederland is uitgevoerd, waarbij patiënten over een periode van 12 maanden zijn gevolgd. Opmerkelijke uitkomst van deze studie is dat fysieke klachten en ademhalingsproblemen over deze periode geleidelijk verminderen, maar de cognitieve problemen nemen toe. Deze problemen - ook wel brain fog genoemd - zijn invaliderend. De tijd lost ze niet op, dus actie is gewenst.

Geen probleem volgens de testresultaten

Patiënten met brain fog rapporteren vooral concentratieproblemen, vergeetachtigheid, verminderde mentale snelheid en woordvindproblemen. Brain fog werd al veel eerder in verband gebracht met Fibromyalgie en het Chronisch Vermoeidheid Syndroom. Bij brain fog komen de gerapporteerde klachten vaak niet overeen met de bevindingen uit testonderzoek. De patiënt overschat dan de cognitieve problemen. Als daarvan sprake is, valt brain fog onder een Functionele Cognitieve Stoornis (FCS).

Functionele Cognitieve Stoornis (FCS)

De aanduiding FCS kan beladen klinken. Een diagnose voor een probleem wat niet bestaat. De cognitieve klachten zijn tenslotte niet te objectiveren via neuropsychologisch onderzoek. Een NPO richt zich vooral op het bevestigen of uitsluiten van een organische oorzaak van de cognitieve klachten. Zijn de testprestaties goed en zijn er geen aanwijzingen voor afwijkingen? Dat is fijn, maar de problemen van de patiënten zijn hier niet mee opgelost. En ook het verzuim niet. In kennisberoepen zijn cognitieve klachten de belangrijkste voorspeller en onderhoudende factor van ziekteverzuim. Het is dus belangrijk om deze omkeerbare beperkingen te duiden als een FCS. Want dan kun je gaan werken aan de oplossing. Met een gerichte aanpak is de prognose gunstig

Wanneer spreek je van een FCS?

Een FCS onderscheid zich duidelijk van hersenschade, zie hieronder:

Metacognitie: Denken over het denken

Een goed cognitief functioneren vereist niet alleen een goede aansturing van de breinfuncties (‘top down’), maar ook een reële beoordeling van het cognitief functioneren (‘bottom up’). Deze processen worden aangeduid als metacognitie, wat zich afspeelt op meta-niveau in het brein. Meta-niveau controleert/beheerst object-niveau en monitort dit functioneren

Alzheimer

Een voorbeeld waarbij het op beide niveaus fout gaat, is de ziekte van Alzheimer. Op objectniveau worden veel cognitieve missers gemaakt, maar de patiënt merkt dit op meta-niveau niet op. Dit noemen we anosognosie: patiënten met een hersenaandoening zijn zich niet bewust van hun achteruitgang. Het gaat hierbij mis bij het monitoren, waardoor er een gebrek is aan ziekte-inzicht. Daarbij ontbreekt het patiënten aan de controle en het vermogen om de cognitieve processen goed aan te sturen.

Waar zijn mijn autosleutels?

Bij een FCS zit het probleem niet zozeer op object-niveau, maar speelt het zich af op meta-niveau. Voorbeeld daarvan is dat veelvoorkomende dagelijks cognitieve missers als afwijkend worden beschouwd. Een toenemende aandacht voor deze missers (selectieve monitoring) is het gevolg. ‘Ik vergeet altijd waar ik de autosleutels heb neergelegd’. Bij thuiskomen zijn de autosleutels waarschijnlijk op een willekeurige plek terecht gekomen, zonder dat op meta-niveau het brein (op object-niveau) werd geactiveerd om dit te onthouden. Betrokkene kan dit duiden als een teken van vergeetachtigheid (monitoring). Echter, wanneer informatie niet (actief) is opgeslagen, kun je moeilijk spreken van vergeten.

Overschatting woordvindproblemen

Patiënten met een FCS geven bijvoorbeeld aan dat ze moeilijk op woorden kunnen komen. Wanneer je vervolgens in gesprek bent met deze patiënten, merk je niks van deze woordvindproblemen. Toch zal die selectieve waarneming van cognitieve missers de patiënten met een FCS op meta-niveau negatief beïnvloeden. Het vertrouwen in hun cognitieve capaciteiten daalt, waardoor de aandacht voor missers nog groter wordt en onzekerheid toeneemt.

Onderzoek naar metacognitie bij COVID-19

Informatie over de neurologische gevolgen zorgt voor verhoging cognitieve klachten

Patiënten na een acute COVID-19 infectie en gezonde proefpersonen werden beiden in twee groepen verdeeld. Twee groepen (na COVID-19 en gezonden) kregen een artikel te lezen over de neurologische gevolgen die COVID-19 kan hebben. De andere twee groepen (na COVID-19 en gezonden) kregen een artikel met neutrale informatie, namelijk de vereiste periode van isolatie na COVID-19. Vervolgens moesten alle deelnemers de Cognitive Failure Questionnaire invullen, de meest gebruikte vragenlijst om cognitieve klachten te inventariseren. Het resultaat was dat de deelnemers uit de groep die een COVID-19 infectie doormaakten en tevens geïnformeerd waren over de neurologische gevolgen van COVID-19, significant meer cognitieve klachten rapporteerden. De groep die een COVID-19 infectie doormaakten en neutrale informatie kregen, scoorden op gelijk niveau als gezonden.

Beeldvorming maakt cognitieve klachten na COVID-19 zichtbaar

Door alle cognitieve problemen na een acute COVID-19 infectie tot een FCS te rekenen, is het plaatje niet compleet. Er wordt ook een rol toegeschreven aan de neuro-inflammatoire respons (ontstekingsreactie) in het brein. In een zeer recent prospectief onderzoek van Paolini bracht een DTI-hersenscan veranderingen in de wittestofbanen aan het licht bij personen met cognitieve problemen na een acute COVID-19 infectie. Deze personen hadden ook significant vaker depressieve klachten. Cognitieve problemen bij een depressie worden ook in verband gebracht met wittestofafwijkingen. Daarnaast liet fMRI bij deze personen een verandering in de functionele activiteit en connectiviteit in het brein zien. Volgens de onderzoekers is die verandering indicatief voor problemen met de metacognitie. Ofwel, dit vormt een sterke indicatie voor een mismatch tussen de aansturing en monitoring van de cognitieve functies.