Coronavirus, COVID-19: hoe pak je de langetermijngevolgen van deze cytokinestorm aan?

COVID-19 ontwikkelde zich in zeer korte tijd tot een pandemie, waar de samenleving niet op was voorbereid. Wel kunnen we ons voorbereiden op de langetermijngevolgen van COVID-19 voor de beroepsbevolking. Niet alleen de patiënten die op de intensive care zijn verpleegd hebben daarmee te maken. In de loop van 2020 zullen tienduizenden Nederlanders uit de beroepsbevolking deze coronavirusinfectie (SARS-CoV-2) hebben doorgemaakt. Wat zijn die gevolgen en wat is er aan te doen? Daarvoor kunnen we kijken naar het Q-koortsvermoeidheidssyndroom, chronische klachten na een Lyme-infectie en in het bijzonder naar het post-SARS-syndroom. Cytokinen blijken daarbij een belangrijke rol te spelen.

Wat kunnen we leren van het post-SARS-syndroom?

Onderzoek naar de SARS-epidemie in 2002 en 2003 geeft een indicatie voor de impact van COVID-19 op individueel niveau. De conclusie is dat leeftijd en een kwetsbare gezondheid voorafgaand aan de coronavirusinfectie sterk bepalend zijn voor het beloop in de acute fase. Daarentegen bepalen vooral persoonskenmerken zoals coping en veerkracht of iemand er op lange termijn klachten aan overhoudt.

COVD-19 en de rol van ontstekingsbevorderende cytokinen

Deskundigen benadrukken dat een dysregulatie van het immuunsysteem bepalend is voor de ernst van COVID-19 in de acute fase. Een snelle virusreplicatie en als reactie daarop de activatie van ontstekingsbevorderende cytokinen bepalen het beloop. Cytokinen zijn eiwitten die het lichaam produceert als chemische boodschapper binnen het immuunsysteem. Het vetweefsel in ons lichaam heeft bij uitstek het vermogen om ontstekingsbevorderende cytokinen te produceren. Coronapatiënten op de intensive care bevinden zich midden in een ‘cytokinestorm’. Deze buitensporige dysregulatie van het immuunsysteem kan schade aan de longen veroorzaken en de dood tot gevolg hebben. Overleef je deze storm? Dan volgt meestal een lang traject van revalidatie.

Cytokinen spelen rol bij cognitieve problemen

Gebleken is dat de ontstekingsbevorderende cytokinen ook een belangrijke rol spelen bij mensen die een coronavirusinfectie achter de rug hebben, waarbij géén ziekenhuisopname nodig was. Mensen die in 2002-2003 een SARS-infectie doormaakten, meldden regelmatig lichamelijke, psychische en cognitieve problemen. Er wordt van uitgegaan dat ontstekingsbevorderende cytokinen een directe aanslag plegen op het concentratievermogen, de werkgeheugenprocessen en het vermogen tot planmatig handelen. Een sterke activatie van cytokinen is ook aangetoond na (de behandeling van) kanker en weefselschade door een operatie. De cognitieve problemen daarbij schrijft men vaak toe aan chemotherapie of narcose. Maar, uit onderzoek blijkt vooral de hoge concentratie van ontstekingsbevorderende cytokinen de boosdoener te zijn. Ook cognitieve problemen na een traumatisch hersenletsel worden geassocieerd aan een verhoogde concentratie van ontstekingsbevorderende cytokinen.

Training is essentieel

Er is geen medicijn om de concentratie van ontstekingsbevorderende cytokinen te normaliseren, nadat een infectie of aandoening is doorgemaakt. Lichamelijke activiteit speelt daarentegen wel een heel belangrijke rol. Uit onderzoek blijkt dat je gedoseerd moet opbouwen naar een training met hoge frequentie en intensiteit. Met regelmatig stevig wandelen kom je er dan niet. Wel door te trainen met het ‘zweet op het voorhoofd’. Ook blijkt uit onderzoek dat de concentratie en het geheugen verbeteren door intensieve fysieke training. Zeker wanneer daarbij het brein ook wordt getraind.

Overtuigingen van de patiënt en behandelaar bepalen aanhoudende problemen

Een sterk verminderde conditie, spierzwakte en vermoeidheid zijn kenmerkende lichamelijke gevolgen van een doorgemaakte infectie en wekenlange inactiviteit. Bij mensen die een SARS-infectie doormaakten, was slechts in een beperkt aantal gevallen het conditieverlies en de vermoeidheid te herleiden tot een achteruitgang in de longfunctie. Bij de meesten werd de aanhoudende vermoeidheid dus niet bepaald door de ziekte. De gedachten, overtuigingen en het gedrag van de patiënt en zeker ook van de arts en/of behandelaar zijn wel allesbepalend voor het herstel van functioneren. Als de patiënt de overtuiging heeft dat je moeheid het beste bestrijdt met rust, is de kans groot dat de problemen aanhouden. De arts die zich blijft richten op de medische verklaring van de aanhoudende problemen, wakkert de vermoeidheid aan. Juist actief zijn en dagelijkse bezigheden weer oppakken, bevorderen het herstel. In de begeleiding van de patiënt moet dus hierop de nadruk liggen. Daarbij is het versterken van de zelfeffectiviteit essentieel.

Behandel ook de psychische klachten

Vermoeidheid en cognitieve problemen zijn ook kernsymptomen van depressiviteit. Na een SARS-infectie hebben met name depressiviteit en angstklachten een negatieve invloed op het functioneren en de kwaliteit van leven. Zelfs nog meer dan de lichamelijke klachten. Het is dus belangrijk bij COVID-19 om actief te screenen op psychische klachten en deze te behandelen. Na de confrontatie met de bedreigende SARS-epidemie in 2002-2003 kregen niet alleen de patiënten, maar ook familieleden en zorgmedewerkers te maken met depressieve symptomen en PTSS. De bedreiging van een virusinfectie die snel om zich heen grijpt, heeft emotioneel veel impact. Hulpverleners die zowel fysiek als emotioneel op hun tenen moesten lopen en angstig waren om zelf geïnfecteerd te raken, hadden daar vijf jaar later nog last van.

Gecombineerde aanpak bij langetermijngevolgen van COVD-19

Zonder de suggestie te willen wekken compleet te zijn in de beschrijving, vragen we aandacht voor de langetermijngevolgen van COVD-19. Ook na een coronavirusinfectie lost de tijd veelal de problemen niet op. Er is een reëel risico dat medicalisering en onjuiste overtuigingen van patiënten en behandelaren de problemen in stand houden. We onderschrijven de conclusie van Geense e.a.: pak de psychische problemen gericht aan, verbeter de fysieke prestaties en versterk de cognitieve functies.

Tips voor de praktijk

• Hoe ernstiger de functioneringsproblemen na COVID-19, hoe harder je moet werken deze te overwinnen.
• Herstel van functioneren, is de voorwaarde om de klachten terug te dringen.