Onverklaarde fysieke klachten verklaard

Uit recent onderzoek blijkt dat er twee fenomenen zijn die een belangrijke, zo niet cruciale rol spelen bij het ontstaan en aanhouden van onverklaarde lichamelijke klaten: catastrofale misinterpretaties en confirmation bias. Hoe herken je ze en hoe pak je ze aan?

Catastrofale misinterpretaties: kiezen van het ergste uit een aantal alternatieven

Lichamelijke klachten die niet door een fysieke aandoening kunnen worden verklaard, worden ook wel aangeduid als somatoforme klachten/SOLK. De overtuiging dat na een hartinfarct iedere terugkerende pijn op de borst een teken is van een probleem met het hart, is veelal een voorbeeld van een catastrofale gedachte. Er is al lang consensus dat somatoforme klachten hand in hand gaan met catastrofale gedachten.

Confirmation bias: voorkeur voor bevestiging

We worden dagelijks gebombardeerd met zoveel prikkels en informatie, dat ons niets anders rest dan keuzes te maken welke informatie we toelaten en welke we negeren. We hebben daarbij de neiging om vooral aandacht te schenken en meer betekenis te hechten aan de informatie die overeenkomt met onze eigen overtuigingen. Dit wordt in de psychologie aangeduid als confirmation bias. Ook dit fenomeen speelt een belangrijke rol bij het ontstaan en persisteren van lichamelijke klachten.

Recent onderzoek toont catastrofale misinterpretaties als oorzaak van somatoforme klachten aan

Mensen die te maken hebben met somatoforme klachten, zien hun catastrofale gedachten daarover eerder als een gevolg dan als de oorzaak van hun lichamelijke ongemakken. Omdat de relatie tussen somatoforme klachten en catastrofale gedachten vooral is bevestigd met cross-sectioneel onderzoek, zijn oorzaak en gevolg moeilijk te ontwarren. Echter, Woud e.a. hebben in een recent onderzoek aangetoond, dat catastrofale misinterpretaties voorspellend zijn voor het ontstaan van somatoforme klachten en de kans op een somatisatiestoornis.

Catastrofale misinterpretaties voorspellen somatisatiestoornis

In deze onderzoekspopulatie van hoger opgeleide vrouwen, ontwikkelde zich in de periode van onderzoek bij 33 deelnemers een eerste/nieuwe episode van een somatisatiestoornis, voornamelijk een pijnstoornis of hypochondrie. Catastrofale misinterpretaties bleken daarvoor significant voorspellend te zijn. Wanneer personen met deze overtuigingen (onschuldige) lichamelijke sensaties waarnemen, gaat daar steeds meer aandacht naar uit en deze ontaarden in een onbegrepen lichamelijke klacht. De confirmation bias maakt het probleem nog groter: er wordt veel waarde gehecht aan bevestigende informatie en zaken die de eigen overtuiging tegenspreken, worden genegeerd.

Modern Health Worries resulteren in frequenter ziekteverzuim

Confirmation bias en catastrofale misinterpretaties vormen ook de verklaring, dat mensen die erg veel belang hechten aan een gezonde leefstijl en goede leefomgeving, vaker somatoforme klachten ervaren. Bijvoorbeeld de vrees voor de schadelijke invloed van voedingssupplementen, resten van antibiotica en hormonen in voedsel, vervuilde lucht, enzovoort, draagt eraan bij dat meer lichamelijke klachten worden opgemerkt. Kaptein e.a. hebben vastgesteld dat bij eerstejaarsstudenten geneeskunde in Nieuw-Zeeland vaker sprake is van die bezorgdheid en het optreden van lichamelijke klachten, dan bij eerstejaarsstudenten geneeskunde in Leiden. Dat wordt toegeschreven aan het feit dat er in Nieuw-Zeeland meer aandacht is voor het belang van een gezonde leefstijl en een gezonde leefomgeving. Uit deze studie blijkt ook dat aandacht voor schadelijke invloeden niet alleen vaker klachten geeft, maar ook resulteert in een frequenter gebruik van voorzieningen in de gezondheidszorg. Ook is aangetoond dat deze zogenaamde Modern Health Worries (MHW), resulteren in een frequenter ziekteverzuim.

Informeren over bijwerkingen leidt tot het daadwerkelijk last krijgen van bijwerkingen

Mensen die hoog scoren op MHW hebben gewoonlijk ook meer weerstand tegen het gebruik van medicatie. Niet omdat ze sceptisch zijn over het belang en de positieve werking daarvan, maar vooral vanwege de vrees voor de bijwerkingen van medicatie. In dat kader is bevestigd dat mensen de neiging hebben bijwerkingen te gaan ervaren, die ze ook verwachten te krijgen. Dit negatieve verwachtingseffect wordt aangeduid als het nocebo-effect. In meerdere studies is aangetoond dat degenen die zijn geïnformeerd over de mogelijke bijwerkingen van medicatie, vijf tot zes keer meer kans hebben ook daadwerkelijk last te krijgen van bijvoorbeeld buikklachten of erectiele disfuncties. Terughoudendheid in het wijzen op mogelijke bijwerkingen wordt dan ook aanbevolen. Zeker wanneer medicatie preventief dient te worden ingenomen, bijvoorbeeld na een hartaandoening.

De specialist zegt dat ik het rustig aan moet doen

Kortom, ‘Wat niet weet, wat niet deert’ gaat vaak op. In de gezondheidszorg blijft het een van de grootste uitdagingen de patiënt met onschuldige klachten gerust te stellen, aan te raden de problemen die worden ervaren te accepteren en te stimuleren tot ‘act as usual’. De brenger van deze boodschap moet ‘op eieren lopen’. Mensen met sterke catastrofale misinterpretaties zijn op basis van confirmation bias geneigd geruststelling niet alleen te negeren, maar zelfs te verwerpen. Het advies ‘u moet zich niet meer zo druk maken in uw werk’, wordt in de praktijk regelmatig vertaald als ‘de dokter in het ziekenhuis heeft gezegd dat ik de druk van het werken niet meer aankan’.

Tips voor de praktijk

1. De behandelaar moet bij onverklaarde klachten niet doen alsof er niks aan de hand is, omdat er bij onderzoek niks is gevonden.
2. Richt de behandeling van mensen met somatoforme klachten op het reduceren van catastrofale en disfunctionele gedachten.
3. Houd er rekening mee dat geruststelling van en uitleg aan deze mensen specifieke therapeutische vaardigheden vergt.

Opzet onderzoek van Woud e.a.

In het onderzoek van Woud e.a. zijn ruim 1.500 vrouwen in Duitsland gedurende anderhalf jaar gevolgd. Bij de start van het onderzoek werd bij de deelnemers vastgesteld of en in welke mate er sprake was van catastrofale misinterpretaties en van lichamelijke klachten. Aan de deelnemers werd onder andere de volgende vraag voorgelegd:
Stel u komt in een supermarkt en wanneer u binnen bent, krijgt u last van duizeligheid. Welke gedachte komt dan het eerst bij u op?
1. Mijn evenwicht is op dit moment niet zo goed.
2. De lucht in de supermarkt is niet in orde.
3. Dit zijn de eerste tekenen van een hersentumor.

Deze laatste mogelijkheid wordt aangeduid als een catastrofale misinterpretatie.